نجات از دیدگاه ملاصدرا

حقیقت نجات در دین اسلام دارای معنای عدمی و سلبی است و به معنای خلاصی و یا دور شدن از مصیبت ، سختی ، درد و رنج و مهلکه می باشد و معنای دقیق آن با مفاهیم «سعادت»، «فوز» و «فلاح» که متضمن معنای وصول و مفهومی ایجابی می باشند، تا حدودی متفاوت است. گرچه علامه طباطبایی معتقد است: این واژه ها دارای معنای نزدیک به هم هستند و می توان برای آن معنای جامعی درنظر گرفت، که بدان اشارت رفت.بر کسی پوشیده نیست، نجات ورستگاری از آن جایی که مهم ترین خواسته و هدف هر انسانی است، مدعای همه ادیان در طول تاریخ بوده است. همه ادیان به زبان حال و قال هدف بنیادین خود را نجات انسان از مخمصه ها و چالش های پیش روی در زندگی دنیوی و اخروی او معرفی می کنند؛ لکن تفاوت آن ها در معرفی شیوه و راه نجات است، که -این هم به شناخت و تفسیری که از چالش ها و رنج ها و علل و اسباب آن می شود، متفاوت است، هم چون طبیبان که با زبان قال و حال، خود را شفابخش بیمار می دانند؛ ولی دوای آنان بسته به تشخیص آنان، متفاوت است. به عنوان مثال؛ مسیحت درد و رنج انسان را گناه اولیه او می داند، بدین جهت راه نجات ارائه شده از طرف او متفاوت است. مسیحیت راه نجات از این مخمصه را، تنها در گرو ایمان به مسیحیت می داند، در حالی که اسلام درد و رنج واقعی انسان را گناه خود شخص می-داند. بی شک راه نجات انسان را هم، هر چیزی می داند که انسان را از گناه برهاند. با توجه به آن-چه گفته شد، منجی هم متفاوت می شود. مثلاً در اسلام منجی انسان، خود انسان است در حالی که در مسسیحیت، بشر نمی تواند گناه اوّلیه را از بین ببرد؛ بلکه نیاز به طرح و نقشه خدا دارد. پس نجات در ادیان مختلف، به یک معنی است و آن عبارت است از: رهایی و خلاص انسان از رنج ها و مخمصه هایی که انسان در این جهان و در جهان آخرت دارد؛ ولی این که این رنج ها چیست و چگونه انسان از آن نجات می یابد، در ادیان مختلف، متفاوت می شود. 2. با توجه به این که دین دارای تعاریف فراوانی است، برای رسیدن به یک توافق لازم است، این تعاریف را دسته بندی کنیم. یکی از شایع ترین دسته بندی ها دسته بندی جوهری کارکردی است، یعنی تعاریف یا می گویند: دین چیست؟ جوهر آن چیست؟ یا می گویند: چه راه کاری برای برون رفت از گرفتاری های ارائه می دهد . همه تعاریف کارکردی، اوّلین و مهم ترین کارکرد دین را نجات انسان از موقعیت نامطلوب و رساندن انسان به موقعیت مطلوب می دانند. بنا براین نه تنها همه ادیان مفاهیمی چون فلاح و رستگاری را دارند، بلکه فلسفه پیدایش آن ها دست یابی به حقیقت این مفاهیم است. 3. ملاصدرا در عین حال که اسلام را دین کامل و حق می داند و پلورالیزم در حقانیت و صدق را به هیچ وجه قبول ندارد، بر این باور است که نجات اکثری است و اکثر آدمیان اهل نجاتند. آن چه باعث شده، ملاصدرا با توجه به حصرگرا بودن در صدق ادیان، اکثر انسان ها را اهل نجات بداند، باور وی به امور ذیل است. الف) فطرت توحیدی ب) تنها اهل عناد و تقصیر هلاک می شوند ج) تشکیک در نجات د) تلازم میان محدودیت نجات و امساک جود ه) غلبه رحمت بر غضب و) حسن خلف وعید 4. رسالت اسلام جهانی است و پیامش جامع، ناسخ ادیان پیشین است و با ظهور اسلام رسالت سایر ادیان پایان پذیرفته و جز اسلام از کسی پذیرفته نیست و این مطلب با نجات حداکثری مورد نظر ملاصدرا منافی نیست. ملاصدرا در عین اینکه اسلام را تنها دین کامل می داند قائل به نجات حداکثری است. در موارد بسیاری پیروان سایر ادیان هم نجات خواهند یافت هر چند مقداری از عذاب را ممکن است، به دلایل دیگر درک کنند. 5. فطرت، حکمت خداوند، رحمت عام الهی، حسن خلف وعید و شفاعت از اموری هستند که توجیه کننده، مبنای ملاصدرا در باب نجات حداکثری هستند و بر مبنای همین امور است که ایشان قائل به نجات حداکثری شده است. 6. مهم ترین عامل نجات دست یابی به معرفت و رسیدن به حقیقت است. ملاک رستگاری ایمان و عمل است و در پرتو دست یابی به حقایق و حقوق است که رستگاری معنا پیدا می کند. در این میان توبه می تواند بسیاری از کاستی ها را جبران نماید، ولی نقائصی که مربوط به حقوق دیگران است، به وسیله ی توبه مرتفع نمی شود. 7. دعا و توسل دو مورد از عناصر مهم، برای رسیدن به رستگاری هستند و آخرین امر در نجات شفاعت است. 8. هیأت نفسانی ناشی از کفر و عناد که مهم ترین اثر ناشی از نافرمانی قوای ناطقه انسان است، موجب خلود در عذاب و دوام آن می شود. ایشان معتقد به تجسم اعمال و تشخیص نیات و اخلاق است. راه نجات از عذاب در دنیا و آخرت را دوری از گناهان و کفر و عناد و نیز علت خلود در آتش و عدم نجات را گناهان قوه ی ناطقه، یعنی فساد عقیده و عدم ایمان می داند. 9. گاهی نیز در اثر رسوخ ملکات سَبُعی هیأتی در نفس انسان انقیاد پیدا می کند، که می تواند مانع بزرگی برای دست یابی به سعادت محسوب شود.